Cyfryzacja całych sektorów, w tym sektora rolnictwa, nierozerwalnie wiąże się z kluczowymi rozwiązaniami w ramach polityki cyberbezpieczeństwa oraz tworzeniem bezpiecznych ekosystemów cyfrowych pozwalających na gospodarowanie danymi. Instytucje UE podjęły odpowiednie kroki w celu dostosowania regulacji unijnych do postępującej cyfryzacji, również w sektorze rolnictwa, czego potwierdzeniem jest kodeks postępowania UE w zakresie udostępniania danych rolnych na podstawie umowy.
I. Wstęp
W Dniu Cyfryzacji, który odbył się 9 kwietnia 2019 r. w Brukseli, podczas panelu „Digitalizacja rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich”, Komisja Europejska wezwała państwa członkowskie do wykorzystania potencjału nowych technologii i cyfryzacji w rolnictwie.
Podczas konferencji „Satelity wysokich rozdzielczości – wsparcie nowoczesnego rolnictwa w Polsce”, zorganizowanej w Krajowym Ośrodku Wsparcia Rolnictwa w dniu 14 czerwca 2019 r. polski Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi stwierdził, iż trwają prace nad wykorzystaniem technologii satelitarnych w procesie cyfryzacji rolnictwa, w szczególności do analizy wielkości obszarów i stopnia wpływu suszy na uprawy rolne, projektowania nawodnień terenów uprawnych oraz badań kwasowości gleby.
„Europejskeimu rolnictwu potrzebna jest strategia cyfryzacji”1 – to głosy ekspertów, którzy obserwują zmiany sektora – „obok niezbędnego wsparcia dla absorpcji nowych technologii w sektorze, znajdą się propozycje stworzenia odpowiednich ram regulacyjnych dla cyfrowego rolnictwa, w tym propozycje rozwiązania bądź minimalizowania możliwych negatywnych społecznych i etycznych konsekwencji cyfrowej transformacji. W tym obszarze WPR powinna odgrywać zdecydowanie większą rolę niż obecnie.”2
Kluczową kwestią będzie zatem stworzenie przejrzystych reguł dla cyfrowego rolnictwa w Europie, w tym jasne zdefiniowanie praw własności do danych rolniczych oraz sposobów i warunków ich wykorzystywania.3
II. Ochrona danych przetwarzanych w ramach rolnictwa cyfrowego
Wspólna Polityka Rolna (dalej jako: WPR) jest najstarszą z polityk wspólnotowych. Jej założenia zostały zawarte już w Traktacie Rzymskim i dotyczą: zwiększenia wydajności produkcji rolnej w drodze rozwo-ju i postępu technicznego, zapewnienia racjonalnego rozwoju produkcji rolnej oraz pełniejszego wy-korzystania czynników produkcji, a w szczególności pracy, zapewnienia należytego standardu życia ludności rolniczej, przede wszystkim przez podniesienie dochodów osób zatrudnionych w rolnictwie, stabilizacji rynków, zapewnienia bezpieczeństwa zaopatrzenia oraz odpowiedniego poziomu cen dla konsumentów.
Chociaż podstawowe założenia są nadal aktualne, wspólna polityka rolna UE ustalana jest cyklicznie na kolejne okresy.
WPR w na lata 2014-2020 opiera się na następujących aktach prawnych:
1) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r.4;
2) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1306/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r.5;
3) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r.6;
4) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1308/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r.7;
5) Rozporządzenie (UE) nr 1310/2013 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 grudnia 2013 r.8
W Komunikacie w sprawie przyszłości żywności i rolnictwa, z dnia 29 listopada 2017 r.9 nakreślono przyszłość WPR. Komisja Europejska nie zapomniała o potrzebie cyfryzacji rolnictwa: „Potrzebujemy więcej innowacji i lepszego doradztwa. Zaangażowanie obywateli w badania i innowacje jest konieczne, by sprostać zapotrzebowaniu obszarów wiejskich na innowacje cyfrowe oraz lepszy dostęp do internetu i nowych technologii.”
To czego obawiają się eksperci to fakt, że Komunikat Komisji Europejskiej z 2017 roku odnosi się wyłącznie do rolnictwa precyzyjnego, które opiera się na zaawansowanym sprzęcie posiadającym odpowiednie technologie do zbierania i przesyłania danych (m.in. ciągniki rolnicze wyposażone w odpowiednie oprogramowanie komputerowe i czujniki, mniejsze urządzenia, np. drony z wbudowanymi kamerami i sensorami), na które nie stać mniejszych gospodarstw.
Jak wskazuje dr Katarzyna Kosior, „Prawa własności do danych wygenerowanych w ramach gospodarstw za pomocą takich maszyn oraz zakres ich wykorzystania pozostają jednak niejasne. Choć rolnicy pozostają właścicielami surowych danych pochodzących z własnych gospodarstw, zagregowane dane rolnicze (o potencjalnie dużym ekonomicznym znaczeniu) znajdują się już w posiadaniu dostawców sprzętu rolniczego. Są to najczęściej duże firmy i korporacje, które mogą wykorzystywać wiedzę płynącą z analityki danych do własnych celów biznesowych (np. decydując o poziomie cen oferowanych produktów i usług). Podstawową kwestią będzie zatem stworzenie przejrzystych reguł dla cyfrowego rolnictwa w Europie, w tym jasne zdefiniowanie praw własności do danych rolniczych oraz sposobów i warunków ich wykorzystywania.”
W dniu 6 grudnia 2019 r. w życie weszła polska Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa 203010, która jest jedną ze strategii rozwoju, o których mowa w ustawie z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. z 2019 r. poz. 1295). W planowanych działaniach do 2030 r. przewidziano m.in. wykorzystanie najnowszych technologii w produkcji i zastosowanie rozwiązań cyfrowych oraz tworzenie warunków do kreowania innowacyjnych produktów.
III. Jak się zabezpieczyć ? Doniosłość ochrony danych w rolnictwie
W rezultacie rolnicy stoją przed wyzwaniami wynikającymi z braku przejrzystości w kwestiach takich jak własność danych, prawa do danych, prywatność danych, bezpieczeństwo danych i kwestie definicyjne, takie jak to, czy wszystkie dane gospodarstwa należy traktować jako dane.Jak stwierdza Pani dr Kosior „W związku z tym, że w rolnictwie europejskim dominują małe i średnie gospodarstwa rolne, kluczowe będzie wypracowanie strategii cyfryzacji, która będzie dopasowana do potrzeb i możliwości również. tego typu gospodarstw. Ochrona własności danych przetwarzanych w ramach działalności rolniczej ma ogromne znaczenie. Niemniej ważnym jest zapewnienie rolnikom sprawiedliwego udziału w wartości generowanej przez ich cyfrowe gospodarstwa. Można to osiągnąć poprzez uczciwe i przejrzyste regulacje.”Ponadto – jak wskazuje dr Kosior – niekontrolowane procesy cyfryzacji, oparte na analityce zbiorów danych i algorytmach maszynowego uczenia się, mogą prowadzić do nowego układu sił w sektorze i łańcuchu żywnościowym, który niekoniecznie będzie wspierał realizację celów traktatowych WPR. Bowiem duże przedsiębiorstwa produkujące maszyny rolnicze zbierają dane wywarzane przez mniejszych rolników i czerpią z tego korzyści z poszkodowaniem podmiotów wytwarzających te dane.Kilka lat temu korzystanie z globalnej sieci internetowej w rolnictwie precyzyjnym wkroczyło w kolejną fazę:
– telemetria, czyli zdalne:
– monitorowanie pracy ciągników i maszyn;
– przesyłanie map stosowania zmiennej dawki środków produkcji do komputerów sterujących praca rozsiewaczy, opryskiwaczy czy siewników;
– zbieranie danych w czasie rzeczywistym na potrzeby diagnostyki ciągników i maszyn;
– zbieranie informacji z czujników rejestrujących właściwości gleby czy roślin.
Aby wykorzystanie telemetrii się upowszechniło, przesył danych musi być w pełni automatyczny i bierny, czyli bez dodatkowej pracy, np. operatora11.Charakter danych przetwarzanych w rolnictwie, a także format wykorzystywanych plików często wymaga przekształcenia tych danych. Z uwagi na zróżnicowanie oprogramowania czy producentów urządzeń w rolnictwie precyzyjnym dość często istnieje potrzeba przenoszenia danych. Najczęściej wykorzystywanymi środkami do transferu danych przestrzennych są metody najprostsze i najbardziej spopularyzowane w życiu codziennym – pendrive’y, dyski przenośne, karty SD lub microSD, transfer bezprzewodowy, a także wykorzystanie rozwiązań chmurowych . Metody transferu danych wiążą się z kwestią ich odpowiedniego zabezpieczenia oraz ryzyk związanych z ich wykorzystaniem i przechowywaniem.Cyfrowe zbiory danych podatne są na awarie zasilania czy ataki hakerów, co może stać się istotnym elementem bezpieczeństwa żywnościowego. Proces cyfryzacji niesie więc ze sobą nowe rodzaje ryzyka, na które należy się przygotować zarówno pod kątem przepisów o ochronie danych, jak i cyberbezpieczeństwa.
IV. Czy legislacja nadąża za rzeczywistością
Niejednokrotnie pojawiły się glosy iż europejskiemu rolnictwu potrzebna jest zatem strategia transformacji cyfrowej. Polityka UE powinna obok wsparcia nowych technologii skupić się na stworzenia odpowiednich ram regulacyjnych dla cyfrowego rolnictwa. W tym celu możliwe jest wykorzystanie doświadczeń innych sektorów – aby zminimalizować negatywne społecznych i etycznych konsekwencje cyfryzacji rolnictwa.Czy WPR wypełnia tą misję ? Dr Katarzyna Kosior wskazuje na potrzebę rozważenia podjęcia działań na rzecz tworzenia europejskiego zasobu cyfrowych danych rolniczych, obejmujących zarówno zagregowane dane prywatne, jak i dane publiczne. Konieczne wydaje się również zbadanie różnych wariantów zarządzania wielkimi danymi pochodzącymi z sektora rolno-spożywczego.„Warto w tym kontekście mieć świadomość, że sterowanie procesami produkcji w oparciu o wyniki analiz wielkich danych może mieć bezpośredni wpływ nie tylko na funkcjonowanie i pozycję poszczególnych podmiotów w łańcuchu dostaw, ale także na takie fundamentalne kwestie jak ochrona środowiska czy bezpieczeństwo żywnościowe w Europie” – wskazuje dr Kosior13.Zaledwie pół roku po wprowadzeniu Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE w życie, UE wydała 14 listopada 2018 roku nowe rozporządzenie dotyczące kontroli danych nieosobowych, które definiuje dane dotyczące rolnictwa precyzyjnego jako dane nieosobowe14. Nowe rozporządzenie odpowiednio podkreśla znaczenie samoregulacji w gospodarce opartej na danych – zachęca do opracowywania kodeksów postępowania specyficznych dla branży, umożliwiających przejrzystą, ustrukturyzowaną i płynną wymianę danych między usługodawcami.Obecnie na świecie istnieją trzy główne kodeksy postępowań dotyczących danych przetwarzanych rolnictwa:
• Zasady ochrony prywatności i bezpieczeństwa danych dotyczących gospodarstw Amerykańskiej Federacji Gospodarstw (American Farm Bureau Federations’ Privacy and Security Principles for Farm Data);
• Nowozelandzki kodeks postępowania dotyczący danych w rolnictwie (Farm Data Code of Practice) oraz
• Unijny kodeks postępowania w zakresie udostępniania danych rolnych na podstawie umowy (EU Code of conduct on agriculture data sharing )15.
Kodeksy te obejmują główne kwestie, takie jak terminologia, własność danych, prawa do danych (w tym prawo dostępu, przenoszenie danych i prawo do usunięcia danych), kwestie prywatności, bezpieczeństwo, zgoda, ujawnianie i przejrzystość. 23 kwietnia 2018 r. Koalicja stowarzyszeń z unijnego łańcucha rolno-spożywczego wprowadziła unijny kodeks postępowania w zakresie udostępniania danych rolniczych na podstawie umowyPomimo że postanowienia kodeksu nie są wiążące, ma on istotne znaczenie w procesie kształtowania zaufania w relacji pomiędzy rolnikami a dużymi korporacjami agrobiznesowymi. Wskazuje na potrzebę przekazywania rolnikom informacji o tym, co przedsiębiorstwa robią z ich danymi, w celu uspokojenia rolników i pomocy w dokonaniu świadomego wyboru w zakresie udostępniania ich danych, które rozwijają i dostarczają usługi technologiczne16. Kodeks powstał w wyniku wspólnego wysiłku spółdzielni rolników w UE sprzymierzonych z Copa-Cogeca17 i CEJA18, a także przedstawicieli przedsiębiorstw zajmujących się hodowlą zwierząt i organizacji reprezentujących branże produkujące pasze dla zwierząt, nawozy, nasiona czy maszyny rolnicze.Unijny kodeks postępowania w zakresie udostępniania danych rolnych na podstawie umowy z 23 kwietnia 2018 r. zobowiązuje do zawarcia umowy pomiędzy twórcą danych (data originator) – np. rolnikiem – a użytkownikiem tych danych (data user). Umowa powinna zapewniać poszanowanie danych stron, w szczególności danych wrażliwych, jak np. IP, oraz określać warunki udostępniania tych danych. W umowie powinny zostać zawarte warunki dotyczące celu zbierania, udostępniania i przetwarzania danych, uprawnienia i obowiązki stron, zasady, na jakich dane są przetwarzane; wskazane powinno zostać oprogramowanie i nazwa aplikacji do przetwarzania danych, a także mechanizmy weryfikacyjne dla podmiotu wytwarzającego dane. Ponadto dane te powinny być poddawane pseudonimizacji. Co istotne, unijny kodeks zapewnia rolnikom nie tylko prawo własności wytworzonych przez nich danych, ale również prawo do korzyści lub rekompensaty za korzystanie z wytworzonych przez niego danych w ramach swojej działalności rolniczej. Ponadto kodeks zapewnia rolnikom, którzy wytworzyli dane, prawo do kontroli nad przetwarzaniem swoich danych w drodze określenia podmiotów uprawnionych do dostępu do tych danych. Regulacje unijne w tym zakresie są spójne ze stanowiskiem Amerykańskiej Federacji Gospodarstw, która również stoi na stanowisku, ze dane wytworzone w gospodarstwie należą do rolnika .Aby unijny kodeks postępowania był skuteczny, powinien zostać szeroko przyjęty i mieć rzeczywisty wpływ na kształtowanie regulacji dotyczących danych rolniczych. Do tej pory Polska nie wdrożyła przepisów, które zapewniałyby ochronę danych rolniczych na poziomie wskazanym przez unijny kodeks postępowania.Przy okazji wskazać można, iż proces cyfryzacji niesie ze sobą nowe formy ryzyka, co pozwala na powstanie nowego rynku dla ubezpieczycieli, dając im jednocześnie dostęp do danych rolników, którzy wcześniej nie byli częścią systemu.Ta sytuacja może umożliwić prywatnym ubezpieczycielom dalsze czerpanie zysków z dotacji WPR . W ramach WPR w latach 2014-2020 przeznaczono bowiem 2.2 miliarda Euro z wydatków publicznych na pokrycie składek ubezpieczeniowych .
Justyna Bójko – Partner Zarządzający, Radca prawny
Małgorzata Puto – Prawnik
1K. Kosior, Polityka rolna w czasach cyfrowego przełomu, https://ec.europa.eu/poland/news/180117_agri_new_perspective_pl.
2Ibidem.
3Zob. https://ec.europa.eu/poland/news/180117_agri_new_perspective_pl.
4Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005
5Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1306/2013 z dnia 17 grudnia 2013 w sprawie finansowania wspólnej polityki rolnej, zarządzania nią i monitorowania jej oraz uchylające rozporządzenia Rady (EWG) nr 352/78, (WE) nr 165/94, (WE) nr 2799/98, (WE) nr 814/2000, (WE) nr 1290/2005 i (WE) nr 485/2008.
6Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające przepisy dotyczące płatności bezpośrednich dla rolników na podstawie systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 637/2008 i rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009.
7Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1308/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające wspólną organizację rynków produktów rolnych oraz uchylające rozporządzenia Rady (EWG) nr 922/72, (EWG) nr 234/79, (WE) nr 1037/2001 i (WE) nr 1234/2007.
8Rozporządzenie (UE) nr 1310/2013 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające niektóre przepisy przejściowe w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) oraz zmieniające rozporządzenie (UE) nr 1305/2013 Parlamentu Europejskiego i Rady w zakresie środków i ich rozdziału w odniesieniu do roku 2014, a także i zmieniające rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009 oraz rozporządzenia (UE) nr 1307/2013, (UE) nr 1306/2013 i (UE) nr 1308/2013 Parlamentu Europejskiego i Rady w zakresie ich stosowania w roku 2014.
9Zob. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/MEMO_17_4842.
10Zob. uchwała Rady Ministrów z dnia 15 października 2019 r. w sprawie przyjęcia Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa 2030.
11B.E. Whitacre, T.B. Mark, T.W. Griffin, How Connected are Our Farms?, Choices, Agricultural and Applied Economics Association 2014, t. 29, nr 3; za S. Samborski (red.), Rolnictwo precyzyjne, Warszawa 2018, Wydawnictwo Naukowe PWN.
12Ibidem, str. 76.
13K. Kosior, Polityka rolna w czasach cyfrowego przełomu, https://ec.europa.eu/poland/news/180117_agri_new_perspective_pl.
14Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/1807 z dnia 14 listopada 2018 r. w sprawie ram swobodnego przepły-wu danych nieosobowych w Unii Europejskiej, PE/53/2018/REV/1.
15Pełny tekst dostępny pod adresem: https://www.copa-cogeca.eu/img/user/files/EU%20CODE/EU_Code_2018_web_version.pdf.
16Zob. S. van der Burg, L. Wiseman, J. Krkeljas, Trust in farm data sharing: reflections on the EU code of conduct for agricultural data sharing. Ethics Inf Technol, 2020 r., https://doi.org/10.1007/s10676-020-09543-1.
17Europejska organizacja zrzeszająca rolnicze związki zawodowe i organizacje spółdzielcze, powstała w 1962 w wyniku połączenia COPA – Komitetu Rolniczych Organizacji Związkowych z COGECA – Głównym Komitetem Spółdzielczości Rolniczej. Ma za zadanie reprezentować interesy rolników w UE.
18Conseil Européen des Jeunes Agriculteurs jest organizacją zrzeszającą młodych rolników z całej Europy.
19Accenture (2018). Agri-tech: the opportunities for insurers. [Online]. Dostępne na: https://insuranceblog.accenture.com/agri-tech-the-opportuni- ties-for-insurers; za: Polski Klub Ekologiczny KM w Gliwicach, Przyszłość rolnictwa od korporacji do siły rolników, http://foeeurope.org/sites/default/files/agriculture/2020/foee_future_of_farming_report_polish_v3-pages.pdf.
20Komisja Europejska (2017). Risk management schemes in EU agriculture: dealing with risk and volatility. [Online]. Dostępne na: https://ec.europa.eu/agriculture/sites/agriculture/files/markets-and-prices/market-briefs/pdf/12_en.pdf; za: Polski Klub Ekologiczny KM w Gliwicach, Przyszłość rolnictwa od korporacji do siły rolników, http://foeeurope.org/sites/default/files/agriculture/2020/foee_future_of_farming_report_polish_v3-pages.pdf.
