Koniec roku to dobry czas podsumowań, czas, kiedy zastanawiamy się na tym jaki będzie następny rok, w tym roku, z racji tego, iż kończymy drugą dekadę XXI wieku zastanawiamy się jaka będzie ta trzecia, czego należy się spodziewać i na co przygotować.Paradoksalnie pandemia COVID 19 stała się swoistym katalizatorem, który przyspieszył część zmian. Zdecydowanie częściej korzystamy z metod porozumiewania się na odległość, a globalny świat przybliżył nas do siebie jeszcze bardziej. Coraz częściej przeprowadzamy telekonferencję lub wideokonferencję, natomiast to, gdzie jest nasz rozmówca straciło na znaczeniu, zupełnie zniknęły bariery odległości, korków na autostradach czy braku miejsc parkingowych w centrach dużych miast.
Te wszystkie zmiany jakie z jakimi w ostatnim czasie przyszło nam się zmierzyć spowodowały, iż baczniej obserwujemy zmieniającą się gospodarkę. Ponadto sytuacja epidemiologiczna spowodowała, iż naszym pracownikom lub współpracownikom dostarczyliśmy nowe role, dostrzegliśmy coraz większe potrzeby wielozadaniowości, a także konieczności uwzględnienia wielu płaszczyzn, wielu aspektów, aż wreszcie należy wskazać, iż oczekujemy holistycznego podejście, czyli kompleksowego. Pandemia wywołała konieczność przeprowadzenia wielu audytów, sprawdzenia przepływu informacji, niestety wyniki tychże badań były różne.
Od wielu lat mówi się i pisze się o tym, iż rola prawników musi się zmienić, że świat, gospodarka stawia przed tą grupą nowe wyzwania. Działalność prawników skupiona wyłącznie wokół postępowań sądowych wydaje się coraz mniej dostosowana i współmierna do oczekiwań jakie stawia XXI wiek.
Blisko dwa miesiące temu ukazał się mój artykuł o holizmie prawniczym, który w Polsce jest w bardzo wczesnej fazie, jednakże w krach anglosaskich jak i Skandynawii ma coraz większe znaczenie.
Powracają do predykcji przyszłości nadchodzących lat, należy skupić się na roli prawników jaką pełnią a jaką pełnić powinni, a także jaka będę pełnić w przyszłości.
Postulowane przez filozofię „holizm prawniczy”, a także komentatorów i etyków jest szereg oczekiwania względem prawników:
a) pełne zaangażowanie się w pracę oraz najwyższą rzetelność przy wykonywaniu obowiązków – na te obowiązki wskazuje również etyka radców prawnych- samorządu zawodowego, którego członkiem jest autorka;
b) traktowanie jako priorytetu świadczenia pomocy prawnej i usług na rzecz innych, a nie własnego zysku – ta kwestia została podniesiona już w poprzednim artykule odnosząc się do przykładu budowy domu i wyłącznej chęci prowadzenia postępowania, które nie spełni potrzeb i oczekiwań klienta;
c) poczucie powołania, ta kwestia jest coraz częściej podnoszona w środowisku prawniczym, a zwłaszcza akademickim;
d) wprowadzenia i przestrzegania wysokich standardów zachowania w życiu zawodowym oraz prywatnym – jest to kolejny obowiązek, na który wskazuje etyka radców prawnych;
e) stałe podnoszenie kwalifikacji – stanowiące kolejny obowiązek członków samorządu zawodowego radców prawnych.1
Holizm prawniczy przyjmuje, iż specyficzne rodzaje i zakres ról oraz kompetencje holistycznego prawnika kształtują przede wszystkich różnorodne funkcje prawa i praktyki prawniczej, a zatem poza jakie role i kompetencje powinien spełniać prawnik przyszłości, czyli prawnik holistyczny.
Prawnik stosujący holistyczną koncepcje opanowywania problemów i sporów winien przede wszystkim skupić się na wieloaspektowej diagnozie sprawy, klienta, stron sporu oraz wielocelowym podejściu do jego rozwiązania. Tym samym skupić się na tym, aby możliwie najskuteczniej zapewnić realność, rzeczywistość i trwałość decyzji rozwiązującej problem. Koncentrując się, aby możliwe najczęściej były to relacje typu win – win pamiętając, iż eskalacja konfliktu nie przynosi korzyści żadenej ze stron, a często uniemożliwia dalszą współpracę. Ponadto rozwiązując problem holistyczny prawnik powinien uwzględnić także otoczenie społeczne. Dodatkowo holistyczna postawa rekomenduje postrzeganie sytuacji klienta w możliwie najszerszy horyzont czasowy, czyli nie tylko nie tylko teraźniejszość oraz najbliższą przyszłość, lecz również przeszłość i pespektywy przyszłości, co umożliwi rozwiązanie problemu.
Przykład, jeśli z danym problemem boryka się wiele podmiotów, a nie jest możliwe wypracowanie wspólnego porozumienie z różnych przyczyn często prawnych jak np. bark kompetencji, brak stosunku prawnego do którego można wprowadzić porozumienie odpowiednim rozwiązaniem mogą się okazać dobre praktyki, które dana grupa wypracowuje samodzielnie. Normy soft law często pomijane przez polskich prawników, bardzo dobrze sprawdzają się w Stanach Zjednoczonych jak i Europie Zachodniej. Zachęcanie klientów do wprowadzenia dobrych praktyk jest przykładem holistycznego praktykowania prawa, bowiem uwzględniamy horyzontalną płaszczyznę rozwiązując kompleksowo jak i wertykalnie uwzględniając dogłębnie, bowiem to przedstawiciele danej branży lub środowiska najlepiej znają problem oraz jego przyczynę. Tworzenie wielu ustaw, może przyczynić się do tego, iż akt normatywny traci swój generalny i abstrakcyjny charakter, czym doprowadzamy do psucia prawa.
Holistyczny prawnik, jak i prawnik przyszłości winien uwzględnić odpowiednio szerokie spektrum rozwiazywania sporu jak i hierarchię celów, czym odwołuję się do postulowanego przez holizm prawniczy jak i współczesne modele zarządzania, kreatywnego rozwiązywania sporów / problemów (ang. creative problem solving). Od współczesnych pracowników wymagamy kreatywnego rozwiązywania problemu, natomiast od prawników, dla których przyjmujemy wyższe standardy klienci jak i społeczeństwo oczekuje jeszcze wyższego potencjału.
Tym samym prawnik holistyczny to prawnik myślący wieloaspektowo, w sposób wykraczający poza tradycyjne cele, zwłaszcza w zakresie opanowywania sporów, także kształtuje jego różne role personalne, interpersonalne i społeczne.
W aspekcie personalnym, prawnik holistyczny powinien umieć odczytać potrzeby swojego klienta, których czasem sam klient nie jest w stanie wyartykułować, pamiętać należy, iż pracownicy naszego klienta najczęściej nie mają wykształcenia prawniczego zatem należy interpretować, odszukać ich intencji. W aspekcie interdyscyplinarnym kluczowa jest komunikacja oparta na zasadzie zrozumienia, prawdziwości, słuszności, braku wykorzystywania nielojalnych zachowań jak posługiwania się zrozumiałym dla wszystkich językiem. Kolejną kwestią jest budowanie wspólnego, realnego, korzystnego i akceptowalnego rozwiązania dla wszystkich stron. Ponadto wieloaspektowe rozwiązanie jest nastawione na dialog, długoletnią współpracę, a także uwzględnienie potrzeb każdego. Partykularne nastawienie nie prowadzi do rozwiązania i najczęściej rozmowy kończą się fiaskiem, co powoduje konieczność prowadzenia długoletniego postępowania sądowego, które pochłania ogromne ilości zasobów kapitałowych jak i osobowych.
Kolejny aspektem jest wymiar społeczny, który także musi zostać uwzględniony, bowiem zaproponowane rozwiązanie musi zmierzać do ochrony porządku społecznego oraz stabilizacji stosunków społecznych. Rozwiązanie musi minimalizować konflikty, zapobiegać ich eskalacji i uwzględniać interesy uwarunkowania, wspólnoty lokalnej, danej społeczności czy otoczenia danego przedsiębiorstwa.
Przykład: Przeprowadzenie popularnych transakcji M& A, które wielu uznaje za czynności wysoce specjalistyczne, trudne wielowątkowe i zarezerwowane dla nielicznych prawników. Dokonanie fuzji nie jest czynnością, którą dokonuje się z dnia na dzień, jest to długi proces, który często wywołuje niepokój u pracowników jak i lokalnych interesariuszy, którzy są tą trzecią (społeczną) grupą, często pomijaną. Kwestia pracowników jest o tyle istotna, iż fuzje w których całkowita redukcja zatrudnienia jest rzadkością, a od efektywności i jakości pracy naszych pracowników zależy bardzo dużo. Wspomniana lokalna społeczność często jest pomijana, co nierzadko ma negatywne konsekwencje. Ponadto, to relacje z tą trzecią grupą są odzwierciedleniem naszej marki, wartości, ale i coraz popularniejszej public relations.
Holistyczny prawnik nie może pomijać kwestii, iż elementem naszej współczesności jest stały rozwój technologii informatycznych, dla których wykorzystania obecna sytuacja epidemiologiczna okazała się bardzo dobrym katalizatorem. Technologie informatyczne wpływają na warunki funkcjonowania człowieka w wielu nowych dziedzinach, a często powodują także ich powstawanie. W związku z coraz powszechniejszą popularyzacją internetowego opanowywania sporów, istnieje potrzeba również doskonalenia tych umiejętności, w zakresie udzielania pomocy prawnej za pomocą nowych technologii jak i pomocy w wykorzystywaniu tych technologii. Tym samym holistyczny prawnik powinien w zakresie rozwoju własnych kompetencji dążyć, do tego, aby być w stanie co najmniej doradzać w zakresie optymalnego wykorzystania Online Dispute Resolution czy bardziej zaawansowanych Artifical Intelligence Law. Jak wskazuje, R. Susskind prawnik nie tylko o holistycznym podejściu powinien zdawać sobie sprawę z zachodzących zmian na rynku usług prawniczych oraz prognoz wobec ról prawniczych wynikających z rozwoju nowych technologii. R. Suskind wskazuje, na przełom w branży jakim jest przetwarzanie dokumentów, stała łączność, elektroniczny rynek usług prawniczych, e-learnig, porady prawne online, open sourcing usług prawniczych, zarządzanie projektami prawniczymi, przepływem pracy, Big Date, internatowe rozstrzyganie sporów, oraz rozwiazywanie sporów z wykorzystaniem sztucznej inteligencji.2
Wszystkie koncepcje wskazują, iż przyszłość odejdzie od tradycyjnej roli prawników, kreując nowe zawody takie jak zaufany doradca, zaawansowany specjalista prawny, inżynier wiedzy prawnej, ekspert technologii pranych, wszechstronny specjalista, analityk procesów prawnych, kierownik procesów prawnych, specjalista ds. Online Dispute Resolution, konsultant ds. zarządzania obszarem prawnym, specjalista ds. zarządzania ryzykiem prawnym.3
Zdaniem powyższej koncepcji działania bardziej rutynowe, mniej wymagające, powtarzające powinny zostać przedstawione jako przeciwieństwo „usług szytych na miarę”, wymagających indywidualnego podejścia, dostosowania się do szczegółowych okoliczności każdej sprawy.
R. Susskind wprowadza pięcioetapową ewolucję usług prawnych, gdzie każdy oferuje typ podejścia odpowiadający danej kategorii spraw i oczekiwań klientów.
a) szycie na miarę, której jest pożądane w sprawach skomplikowanych nietypowych,
b) standaryzację opartą o sprawdzoną metodę oraz w oparciu o wypracowane wcześniej wzory, co może się sprawdzić w przypadku regulaminów, uchwał lub części umów (pewne mechanizmy mogą zostać powtarzane, jednakże często wymagają dostosowania)
c) systematyzację wdrażaną w oparciu o narzędzia technologii informatycznych obejmująca automatyczne przetwarzanie dokumentów, czy sporządzanie elektronicznych list kontrolnych, po czym scalanie w ramach przepływu pracy
d) konfekcjonowanie polegające na tworzeniu przez prawników gotowych pakietów wiedzy i udostępnianiu ich przez Internet,
e) komodytyzację rozumianą jako udostępnienia gotowych pakietów wiedzy prawniczej szerokiej grupie odbiorców i udostępnianie ich nieodpłatnie lub za niewielką opłatą w formie serwisów online.
W oparciu o ten pogląd, jak i koncepcję holizmu prawniczego prognozuje się następujące zmiany, które mają ugruntować się niedalekiej przyszłości, być może to będzie ta nadchodząca dekada. Według przewidywań role prawników ukształtują się następująco:
a) Zaufany doradca ekspert, prawnik, który świadczy usługi szyte na miarę, w sposób twórczy, opracowuje rozwiązania dla klientów stojących przed nowatorskimi skomplikowanymi problemami oraz wymagający doradcy w sposób wysoce spersonalizowany, czym łączy element ekspercki z elementem zaufania;
b) Wspomagany prawnik, czyli osoba, która wiedzę prawną wykorzystuje do świadczenia pomocy prawnej za pomocą nowoczesnych technologii opartej na standaryzacji, systematyzacji, konfekcjonowaniu;
c) Inżynier wiedzy prawnej, czyli inżynier wiedzy prawnej który w oparciu o usługi standaryzowane oraz skomputeryzowane zajmuje się organizowaniem znacznych ilości złożonej wiedzy prawnej wymagających analizowania i doprecyzowania oraz wdrożenia w postaci standardowych praktyk roboczych oraz systemów komputerowych;
d) Menadżer ryzyka prawnego, czyli prawnik skoncentrowany na prospektywnym doradztwie strategicznym oraz opracowywaniu i wdrażaniu metod, narzeczy czy technik lub systemów które pomagają klientom identyfikować oceniać, kwantyfikować i kontrolować występujące w codziennej działalności elementy ryzyka prawnego, tak aby w miarę możliwości unikać problemów;
e) Prawnik hybryda, czyli osoba multidyscyplinarna posiadająca wiedzę i umiejętności nie tylko z zakresu prawa, ale również z zakresu pokrewnych dziedzin związanych z prowadzaną bardziej wszechstronna praktyką zawodową (np. z zakresu zarządzania projektami, zarządzania czy psychologii)4
Zatem prawnik holistyczny może być w pewnym zakresie każdym z tych typów, jednakże w przeważającej mierze to zaufany doradca, menadżer ryzyka prawnego jak i prawnik hybryda będący interdyscyplinarnym wszechstronnym specjalistą lub osobą kompetentną do identyfikacji potrzeby współpracy i działania w ramach multieksperckiej grupy, czyli collaborative team. To od prawników jako specjalistów wysokiej klasy oczekujemy umiejętności koordynacji, współpracy. Wszystkie powyższe wyzwania są bardzo istotne i trudne dla prawników wykształconych i przyzwyczajonych do starego sytemu, albowiem jak często prawnicy na studiach są zmuszeni do pracy w grupie? Jak często pracują nad projektami? Bardzo rzadko lub wcale. Oczywiście nadal pozostaną małe indywidulane kancelarie zajmujące się sprawami rodzinnymi, spadkowymi, jednakże wszelkie znaki wskazują, iż przyszłość jest inna. Prawnicy będą pracować w systemie projektowym, eksperckim, gdzie ważna jest wysokospecjalistyczna wiedza w konkretnej gałęzi prawa. Ponadto poza tzw. twardą wiedzą coraz ważniejsze są kompetencje miękkie i one zaczną odgrywać coraz większą rolę.
Oczywiście nikt nie oczekuje, aby prawnicy byli również inżynierami, jednakże zajmowanie się prawem budowalnym, bez wiedzy o procesie budowalnym, wydaje się trudne, a przy niektórych projektach wręcz nie możliwe. Podobnie, czy można zarządzać dużym projektem prawnym nie mając wiedzy ani doświadczenia z zakresu zarządzania? Przy mniejszych projektach z pewnością można natomiast w sytuacji, kiedy koniecznym jest organizowanie zespołu ustalenie budżetu, cele funkcjonalności wydaje się to trudne a czasem nawet niemożliwe
Holizm prawniczy proponuje odejście do ukształtowanych założeń, iż zawsze strony są przeciwnikami, gdzie jedna z nich musi wygrać oraz w przypadku impasu spór należy oddać pod rozstrzygniecie przez organ do tego powołany (sąd). Holistyczne podejście nakazuje poszukanie optymalnej drogi, kombinacji rozwiązań, które nie zakładają, iż jedna ze stron będzie strona przegraną. Skupiają się wokół rozwiązań win – win, coraz częściej dostrzega się potrzebę the win – win – win solution paradigm. Jednocześnie nie odcinając się do fundamentalnej roli zawodowej jaką jest ochrona klienta i niesienie pomocy prawnej.
Jaka będzie nadchodząca dekada, na o pytanie z trudno dać jednoznaczną odpowiedź, jednakże bez wątpienia rola prawników się zmienia, bowiem obecne potrzeby nie są tożsame z potrzebami sprzed 100 lat, a holizm prawniczy może stanowić dobrą odpowiedź na nowe potrzeby i wyzwania XXI wieku.
Martyna Curyło – Radca Prawny
1 Tak również R. Sarkowicz, Amerykańska etyka radców prawnych, Kraków 2004
2 R. Susskind, Prawnicy przyszłości, Warszawa 2013
3 Tamże
4R. Susskind Koniec świata prawników, Warszawa 2013; R. Susskind Prawnicy przyszłości, A. Zienkiewicz Holizm Prawniczy z perspektywy Comprehensive Law Movement Warszawa 2018
