Epidemia COVID-19 a umowy o roboty budowlane zawarte na ogólnych warunkach FIDIC w trybie ustawy o zamówieniach publicznych

sty 29, 2023

Epidemia COVID-19 nie wstrzymuje procesów inwestycyjnych. Co więcej, pobudzenie gospodarki będzie polegało między innymi na silnym stymulowanie sektora inwestycji publicznych. Zatem przedsiębiorcy którzy obecnie sprostają wyzwaniom nie zaprzestaną wykonywania swoich zobowiązań i dotrzymają warunków kontraktowych mają szanse na realizację kolejnych umów – w przeciwnym wypadku ryzykują wykluczeniem z przyszłych postepowań.

O czym należy pamiętać? Warunki na których zawarte zostały umowy o roboty budowlane

Warunki kontraktowe FIDIC – również w Polsce – stanowią powszechnie stosowany wzorzec kontraktowy, którego podstawowymi i najczęściej stosowanymi typami pozostają „książka czerwona” (dotycząca tradycyjnego modelu kontraktu „wybuduj”), „książka żółta” (obejmująca formułę „zaprojektuj i wybuduj”) oraz „książka srebrna” (generalna realizacja inwestycji, tzw. „pod klucz”). Poniższe uwagi znajdują zastosowanie do wszystkich przywołanych typów kontraktów FIDIC, odnosząc się do wciąż powszechnie stosowanych w Polsce wydań datowanych na rok 1999, jednakże odpowiedniki przywołanych zapisów powinny okazać się łatwe do odnalezienia w nowszych wydaniach opublikowanych w 2017 roku (brzmienie zaktualizowanych zapisów może być się jedynie nieznacznie zmienione lub w niektórych przypadkach identyczne).

Epidemia COVID-19. Doszło do poważnych i obiektywnych przeszkód w realizacji robót – co dalej?

Poszukując podstawy dla roszczenia kontraktowego w warunkach FIDIC, należałoby przede wszystkim wskazać Subkl. 19.1 FIDIC, która ustanawia otwarty katalog okoliczności mogących świadczyć o zaistnieniu siły wyższej. Jako siłę wyższą zidentyfikowano więc „wydarzenie lub okoliczność” na które (i) strony umowy nie mają wpływu; (ii) przed której skutkami nie sposób się zabezpieczyć; (iii) której nie sposób uniknąć lub przezwyciężyć; (iv) jeżeli nie można przypisać winy drugiej stronie za wystąpienie określnego zdarzenia lub okoliczności.
Identyfikacja siły wyższej została więc pozostawiona stronie podnoszącej jej zaistnienie, a dalsza część Subkl. 19.1 FIDIC zawiera jedynie (niemniej bardzo istotny) katalog przykładowych „wydarzeń lub okoliczności” o wyjątkowym charakterze. Co istotne, wymienione w drugiej części Subkl. 19.1 FIDIC okoliczności oznaczone jako (i) – (iv) ściśle związane są z działaniem czynników ludzkich takich jak wojna, terroryzm, strajk, odziaływanie materiałów wybuchowych lub skażenia radioaktywne. Dopiero ostatni w wymienionych w opisywanej subklauzuli podpunktów (v) odnosi się do „klęski żywiołowej”, którą – zdaniem autorów – utożsamić można także z epidemią (pandemią) choroby zakaźnej.
Co interesujące, na gruncie FIDIC bezpośrednio o epidemii wzmiankuje jedynie Subkl. 8.4 pkt d FIDIC, odnosząca się do przedłużenia czasu na ukończenie w przypadku “nieprzewidzianego braku możliwości zatrudnienia personelu lub dostępności dóbr, spowodowanego przez epidemię lub działania rządowe”.
Wobec trwającej pandemii COVID-19, to właśnie brak personelu będzie podstawowym problemem inwestorów (np. ograniczenie zasobów ludzkich z powodu obowiązkowej kwarantanny lub konieczności opieki nad dziećmi). Ponadto wystąpić mogą problemy z dostępnością koniecznych materiałów budowlanych.

Jakie możliwości mają wykonawcy?
W pierwszej kolejności wykonawca zobowiązany będzie do powiadomienia inwestora (zamawiającego) o wystąpieniu siły wyższej, która utrudnia lub uniemożliwia wykonanie inwestycji w sposób zgodny z umową, powodując opóźnienie lub dodatkowe koszty.
Wobec wystąpienia siły wyższej, wykonawcy na podstawie Subkl. 19.4 FIDIC przysługiwać może prawo do:
(i) przedłużenia czasu na ukończenie;
(ii) zapłaty za dodatkowe koszty poniesione w związku wystąpieniem siły wyższej – jednakże w ściśle określonych przypadkach, ponieważ Subkl. 19.4 FIDIC pozwala wykonawcy na dochodzenie poniesionych kosztów wyłączne jeżeli zdarzenie siły wyższej spowodowane jest przez działania czynnika ludzkiego. Zatem – na gruncie FIDIC – wystąpienie naturalnych klęsk żywiołowych (pandemii, katastrofy naturalnej) nie będzie uprawniać wykonawcy do dochodzenia od zamawiającego dodatkowych kosztów, poniesionych chociażby na usuwanie skutków wystąpienia epidemii.
Wobec wystąpienia siły wyższej, strona, która nie może wywiązać się ze zobowiązania umownego, powinna dokonać powiadomienia drugiej strony na podstawie Subkl. 19.2 FIDIC w ciągu 14 dni od powzięcia wiadomości o zdarzeniu lub okoliczności (ponadto strona dotknięta skutkami siły wyższej jest zobowiązana na podstawie Subkl. 19.3 FIDIC do zmniejszenia opóźnienia w wykonaniu swoich zobowiązań umownych).
W odniesieniu do przywołanego 14-dniowego terminu o którym mowa w treści Subkl. 19.2 FIDIC należałoby poczynić uwagę, że nie powinien być on uznawany za termin zawity w rozumieniu kodeksu cywilnego, co ma związek z rozstrzygnięciem Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2017 r., Sygn. akt.: V CSK 449/16, poczynionego na gruncie prawnego charakteru Subkl. 20.1 FIDIC. Zatem uprawniona będzie argumentacja, iż o skutku wygaśnięcia roszczenia wykonawcy w przypadku niedochowania terminu z Subkl. 19.2 FIDIC można mówić wyłącznie na płaszczyźnie odpowiedzialności kontraktowej, a termin przewidziany w Subkl. 19.2 FIDIC, co do zasady, nie powinien ograniczać prawa wykonawcy do dochodzenia ewentualnych roszczeń na podstawie KC.

Samodzielną przesłanką do uzyskania dodatkowego wynagrodzenia przez wykonawcę w przypadku wystąpienia epidemii może być również Subkl. 13.7 FIDIC dotycząca korekt wynikających ze zmian stanu prawnego. Zwracamy jednak uwagę, że niestety często podlega ona wykreśleniu na podstawie szczególnych warunków kontraktowych przez polskich zamawiających! Powołana klauzula zdaje się ona odpowiadać klauzuli rebus sic stantibus znanej z polskiego KC (art. 3571 oraz 632 § 2 KC). Zatem nawet w przypadku wykreślania Subkl. 13.7 FIDIC, należałoby uznawać iż wykonawca zasadniczo zachowuje swoje uprawnienia wynikające z kodeksu cywilnego (Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2016 r., Sygn. akt: I CSK 306/15). Niemniej należy skonstatować, że uczestnicy procesu inwestycyjnego w zdecydowanej większości preferowaliby planową realizację inwestycji, nawet wobec tak nadzwyczajnej okoliczności jak światowa pandemia COVID-19.

Jakie są możliwości zmiany wynagrodzenia wykonawcy na podstawie PZP?

Klauzula 19.4 FIDIC dot. siły wyższej może zostać zastosowana bezpośrednio w umowach w sprawie zamówienia publicznego jako uzasadnienie zmian istotnych postanowień umownych w rozumieniu art. 144 ust. 1 pkt 3 PZP.

Zmiana wynagrodzenia wykonawcy realizującego umowę zawartą w wyniku przeprowadzenia postępowania o udzielenie zamówienia publicznego, mogłaby zostać dokonana przede wszystkim na podstawie przepisuart. 15r ust. 4 pkt 3 „ustawy z 2 marca 2020 r. „o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych”, który wskazuje jako przesłankę zmiany umowy stwierdzenie okoliczności związanych z wystąpieniem COVID-19, które mogą wpłynąć lub wpływają na należyte wykonanie umowy w sprawie zamówienia publicznego. Przywołany zapis ustawy odnosi się przy tym ściśle do przesłanek zmiany umowy, następującej w tym przypadku na podstawie art. art. 144 ust. 1 pkt 3 PZP, a zatem na podstawie aneksu zawartego na podstawie konsensusu stron umowy.

Do dokonania zmiany umowy o zamówienie publiczne na podstawie przywołanej przesłanki niezbędna jest więc zgodna wola stron umowy, ponadto to przede wszystkim zamawiający zobowiązany będzie do potwierdzenia zaistnienia przesłanek „okoliczności związanych z wystąpieniem COVID-19” (w szczególności na podstawie informacji pozyskanych od wykonawcy), powiązanych z możliwością zastosowania art. 144 ust. 1 pkt 3.

Ustalenie wysokości dodatkowego wynagrodzenia wykonawcy powinno zostać dokonane na podstawie Subkl. 3.5 FIDIC.

W razie pytań pozostajemy do Państwa dyspozycji.


Justyna Bójko – Partner Zarządzający, Radca prawny
Mateusz Kamm – Radca prawny

Kto może pozwać zarząd za szkodę wyrządzoną spółce?

Przesłanki odpowiedzialności w przypadku zarządu są regulowane przez kodeks cywilny i modyfikowane przez kodeks spółek handlowych. Według art. 293 § 1 k.s.h., członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator odpowiada wobec spółki z...

Zbycie przedsiębiorstwa w trybie Ustawy z dnia 13 kwietnia 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego

Wobec kształtującej się dopiero praktyki wykonania Ustawy z dnia 13 kwietnia 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1497 z późn. zm.)...

Kancelaria JBW partnerem prawnym konferencji „Polska-Ukraina-Świętokrzyskie. Przestrzeń dla wspólnego biznesu” 22.11.2023

W dniu 22.11.2023 r. Kancelaria JBW wzięła udział w Konferencji pn. „Polska-Ukraina-Świętokrzyskie. Przestrzeń dla wspólnego biznesu”, którego była także patronem prawnym. Organizatorem konferencji była Polsko-Ukraińska Izba Gospodarcza Przedstawicielstwo w Kielcach,...

Krótki przewodnik po Green Lease

Krótki przewodnik po Green Lease Rynek nieruchomości szuka sposobów na realizację celów zrównoważonego rozwoju, sposobów na zmniejszenie swojego śladu węglowego, zwiększenia atrakcyjności. Przyczyniło się to do powstania nowego typu umowy najmu komercyjnego zwanego...

ESG – rozwijamy praktykę

Pojęcie „dalszego odszkodowania” z tytułu opóźnionego, odwołanego lotu lub odmowy przyjęcia na pokład

O prawie pasażera do uzyskania zryczałtowanego odszkodowania w przypadku odwołania, opóźnienia lotu lub odmowy przyjęcia na pokład pisaliśmy w poprzednich artykułach:...

Błąd na tablicy odlotów?

Lotniska odgrywają kluczową rolę w dzisiejszym świecie, zapewniając połączenia międzynarodowe i umożliwiając milionom ludzi podróżowanie w różne zakątki globu. W tym złożonym środowisku, gdzie często panuje pośpiech i deficyt czasu, tablice odlotów i przylotów pełnią...

Obowiązek pomocy pasażerom o ograniczonej sprawności w przewozie lotniczym

Osoby o ograniczonej sprawności ruchowej lub pasażerowie o ograniczonej mobilności stanowią jedną z najszybciej rosnących grup pasażerów w lotnictwie. Podróżnymi są też coraz częściej małe dzieci. Czy ich uprawniani są podobne? Czy port lotniczy może odmówić...

Znaj swoje prawa w podróży – zapowiedź kontynuacji cyklu o prawie lotniczym

Rozpoczęły się wakacje, na lotniskach tłumy. Okres nasilonego ruchu turystycznego to też czas sprawdzianu dla działalności operacyjnej przewoźników lotniczych. Prawdopodobnie podejmą oni wszelkie racjonalne środki aby uniknąć opóźnień lub odwołania lotów. Jeśli jednak...

Holizm prawniczy i nowe zawody prawnicze

Rolą prawnika jest ustalenie nie tylko celu jaki Klient chce osiągnąć, lecz także przyczyn dla których chce go osiągnąć. Czy zatem prawo jest nauką społeczną która wymaga podejścia holistycznego? Holizm (z greckiego holos, czyli całość) to filozoficzna koncepcja...

Zbycie przedsiębiorstwa w trybie Ustawy z dnia 13 kwietnia 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego

Wobec kształtującej się dopiero praktyki wykonania Ustawy z dnia 13 kwietnia 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1497 z późn. zm.)...

Kancelaria JBW partnerem prawnym konferencji „Polska-Ukraina-Świętokrzyskie. Przestrzeń dla wspólnego biznesu” 22.11.2023

W dniu 22.11.2023 r. Kancelaria JBW wzięła udział w Konferencji pn. „Polska-Ukraina-Świętokrzyskie. Przestrzeń dla wspólnego biznesu”, którego była także patronem prawnym. Organizatorem konferencji była Polsko-Ukraińska Izba Gospodarcza Przedstawicielstwo w Kielcach,...

Krótki przewodnik po Green Lease

Krótki przewodnik po Green Lease Rynek nieruchomości szuka sposobów na realizację celów zrównoważonego rozwoju, sposobów na zmniejszenie swojego śladu węglowego, zwiększenia atrakcyjności. Przyczyniło się to do powstania nowego typu umowy najmu komercyjnego zwanego...

ESG – rozwijamy praktykę

Pojęcie „dalszego odszkodowania” z tytułu opóźnionego, odwołanego lotu lub odmowy przyjęcia na pokład

O prawie pasażera do uzyskania zryczałtowanego odszkodowania w przypadku odwołania, opóźnienia lotu lub odmowy przyjęcia na pokład pisaliśmy w poprzednich artykułach:...

Błąd na tablicy odlotów?

Lotniska odgrywają kluczową rolę w dzisiejszym świecie, zapewniając połączenia międzynarodowe i umożliwiając milionom ludzi podróżowanie w różne zakątki globu. W tym złożonym środowisku, gdzie często panuje pośpiech i deficyt czasu, tablice odlotów i przylotów pełnią...

Obowiązek pomocy pasażerom o ograniczonej sprawności w przewozie lotniczym

Osoby o ograniczonej sprawności ruchowej lub pasażerowie o ograniczonej mobilności stanowią jedną z najszybciej rosnących grup pasażerów w lotnictwie. Podróżnymi są też coraz częściej małe dzieci. Czy ich uprawniani są podobne? Czy port lotniczy może odmówić...

Znaj swoje prawa w podróży – zapowiedź kontynuacji cyklu o prawie lotniczym

Rozpoczęły się wakacje, na lotniskach tłumy. Okres nasilonego ruchu turystycznego to też czas sprawdzianu dla działalności operacyjnej przewoźników lotniczych. Prawdopodobnie podejmą oni wszelkie racjonalne środki aby uniknąć opóźnień lub odwołania lotów. Jeśli jednak...

Holizm prawniczy i nowe zawody prawnicze

Rolą prawnika jest ustalenie nie tylko celu jaki Klient chce osiągnąć, lecz także przyczyn dla których chce go osiągnąć. Czy zatem prawo jest nauką społeczną która wymaga podejścia holistycznego? Holizm (z greckiego holos, czyli całość) to filozoficzna koncepcja...

Nowe zasady  sprzedaży produktów rolnych lub spożywczych oraz wyrobów rękodzieła wytworzonych w gospodarstwie rolnym

Od dnia 1 stycznia 2022 r. obowiązuje Ustawa z dnia 29 października 2021 r.[1] o ułatwieniach w prowadzeniu handlu w piątki i soboty przez rolników i ich domowników, która wprowadza obowiązek każdej gminy do wyznaczenia miejsca do prowadzenia handlu w piątki i soboty....

Kancelaria JBW partnerem prawnym konferencji „Polska-Ukraina-Świętokrzyskie. Przestrzeń dla wspólnego biznesu” 22.11.2023

W dniu 22.11.2023 r. Kancelaria JBW wzięła udział w Konferencji pn. „Polska-Ukraina-Świętokrzyskie. Przestrzeń dla wspólnego biznesu”, którego była także patronem prawnym. Organizatorem konferencji była Polsko-Ukraińska Izba Gospodarcza Przedstawicielstwo w Kielcach,...

Krótki przewodnik po Green Lease

Krótki przewodnik po Green Lease Rynek nieruchomości szuka sposobów na realizację celów zrównoważonego rozwoju, sposobów na zmniejszenie swojego śladu węglowego, zwiększenia atrakcyjności. Przyczyniło się to do powstania nowego typu umowy najmu komercyjnego zwanego...

ESG – rozwijamy praktykę

Pojęcie „dalszego odszkodowania” z tytułu opóźnionego, odwołanego lotu lub odmowy przyjęcia na pokład

O prawie pasażera do uzyskania zryczałtowanego odszkodowania w przypadku odwołania, opóźnienia lotu lub odmowy przyjęcia na pokład pisaliśmy w poprzednich artykułach:...

Błąd na tablicy odlotów?

Lotniska odgrywają kluczową rolę w dzisiejszym świecie, zapewniając połączenia międzynarodowe i umożliwiając milionom ludzi podróżowanie w różne zakątki globu. W tym złożonym środowisku, gdzie często panuje pośpiech i deficyt czasu, tablice odlotów i przylotów pełnią...

Obowiązek pomocy pasażerom o ograniczonej sprawności w przewozie lotniczym

Osoby o ograniczonej sprawności ruchowej lub pasażerowie o ograniczonej mobilności stanowią jedną z najszybciej rosnących grup pasażerów w lotnictwie. Podróżnymi są też coraz częściej małe dzieci. Czy ich uprawniani są podobne? Czy port lotniczy może odmówić...

Znaj swoje prawa w podróży – zapowiedź kontynuacji cyklu o prawie lotniczym

Rozpoczęły się wakacje, na lotniskach tłumy. Okres nasilonego ruchu turystycznego to też czas sprawdzianu dla działalności operacyjnej przewoźników lotniczych. Prawdopodobnie podejmą oni wszelkie racjonalne środki aby uniknąć opóźnień lub odwołania lotów. Jeśli jednak...

Holizm prawniczy i nowe zawody prawnicze

Rolą prawnika jest ustalenie nie tylko celu jaki Klient chce osiągnąć, lecz także przyczyn dla których chce go osiągnąć. Czy zatem prawo jest nauką społeczną która wymaga podejścia holistycznego? Holizm (z greckiego holos, czyli całość) to filozoficzna koncepcja...

Nowe zasady  sprzedaży produktów rolnych lub spożywczych oraz wyrobów rękodzieła wytworzonych w gospodarstwie rolnym

Od dnia 1 stycznia 2022 r. obowiązuje Ustawa z dnia 29 października 2021 r.[1] o ułatwieniach w prowadzeniu handlu w piątki i soboty przez rolników i ich domowników, która wprowadza obowiązek każdej gminy do wyznaczenia miejsca do prowadzenia handlu w piątki i soboty....

Pojęcie okoliczności nadzwyczajnych a prawo linii lotniczej do odszkodowania – cz. II

Niniejszy artykuł jest kontynuacją rozważań dotyczących działalności operacyjnej przewoźnika lotniczego oraz podjęcia przez niego wszelkich racjonalnych środków, by uniknąć opóźnień lub odwołań lotów1.Jak wskazaliśmy, jedną z okoliczności nadzwyczajnych, na które...

Przywiąż się do nas

Klienci wybierają nas i zostają z nami na lata ponieważ:

  • Nasi prawnicy to skuteczni specjaliści z wieloletnim doświadczeniem, którzy doradzają Klientom zarówno publicznym jak i prywatnym.
  • Świadczymy usługi prawne rzetelnie, oferując najwyższy standard obsługi oraz elastyczność w zakresie ustalania zasad współpracy bez skomplikowanych struktur.
  • Potrafimy przewidzieć ścieżkę rozwoju projektów i budować zespół doradców zgodnie z potrzebami Klienta.
  • Współpracujemy z ekspertami branżowymi – inżynierami, naukowcami
    i wybitnymi praktykami.
  • Publikujemy, prowadzimy szkolenia i bierzemy udział w debatach, kongresach i konferencjach, a także pełnimy funkcje społeczne 
    w organizacjach sektorowych związanych z naszą specjalizacją.
  • Przede wszystkim z pasją zaczynamy i kończymy naszą pracę.

Dlatego – przywiąż się do nas!

JUSTYNA BÓJKO

Radca prawny, Partner Zarządzający
Radca prawny, Partner w kancelarii JBW, twórczyni think tanku Forum Infrastruktury, Członek
Instytutu Prawa Nowych Technologii i Ochrony Danych Osobowych Uczelni Łazarskiego w
Warszawie.
Specjalizuje się w doradztwie w procesie inwestycyjnym. Posiada doświadczenie w doradztwie
prawnym przy realizacji inwestycji kubaturowych i infrastrukturalnych, przygotowaniu analiz dla
inwestorów, przygotowaniu umów w procesie budowalnym oraz projekt managemencie inwestycji
budowlanych.
Specjalizuje się w doradztwie prawnym w zakresie infrastruktury (w tym infrastruktury krytycznej)
oraz cyberbezpieczeństwa. Zajmuje się prawnymi zagadnieniami w zakresie środowiska, energetyki
oraz infrastruktury. W zakresie regulacji stanów prawnych, projektowania i budowy doradzała w
zakresie infrastruktury liniowej takiej jak drogi, koleje, sieci ciepłownicze, energetyczne, gazowe i
telekomunikacyjne, inwestycje wodne, portowe oraz związane z infrastrukturą morską i pod wodami
płynącymi. Uczestniczyła także w przygotowaniu projektów regulacji i umów z zakresu PPP oraz
doradzała przy procesach inwestycyjnych z wykorzystaniem majątku kolejowego.
Doradzała w zakresie nabycia majątku przy największych transakcjach prywatyzacyjnych w Polsce –
w sektorze hutniczym, stalowym, stoczniowym, wydobywczym i przemysłowym.
Zajmowała się zagospodarowaniem gruntów poprzemysłowych – hut, stoczni, zakładów sektora
stalowego i wydobywczego. Świadczyła usługi doradztwa prawnego przy rewitalizacji,
przekształceniu oraz nowych projektach inwestycyjnych.
Reprezentuje Klientów w postępowaniach sądowych i administracyjnych związanych z procesami
budowy infrastruktury, rozliczenia inwestycji, roszczeń związanych z robotami budowlanymi.
Doradza w sprawach z zakresu zamówień publicznych, a także prowadzeniu sporów związanych z
roszczeniami budowlanymi.
Ekspertka prawa rynku rolnego – specjalizujący się w regulacjach UE z zakresu zielonego ładu i
pozarolniczych form działalności.
Obecnie rozwija także praktykę z zakresu prawa ochrony środowiska, popularyzacji ESG i zasad
zrównoważonego rozwoju.
Konsultantka think tanku Forum Infrastruktury, pomysłodawczyni i współautorka Zeszytów
Infrastruktury Krytycznej, jest także autorką szeregu publikacji.
Specjalizacje: prawo cywilne, gospodarcze, obrót nieruchomościami i prawo budowlane,
infrastruktura w tym infrastruktura krytyczna, inwestycje i planowanie przestrzenne, zamówienia
publiczne, prawo nowych technologii, cyberbezpieczeństwo, ochrona środowiska i prawo rolne.