Zarządzanie informacją cyfrową nie ominie budownictwa. Wielka Brytania tworzy modele cyfrowe swoich miast, w celu zarządzania procesami inwestycji i eksploatacji budynków, w Polsce jednak ciągle borykamy się z ryzykiem, iż inwestycje za wiele milionów zostaną wstrzymane na lata z powodu problemów projektowych, nieujawnionych kolizji itp.
1. Czym jest Building Information Modelling (BIM)?
Jak określono w PAS 1192-2: 2013 przez British Standards Institution, modelowanie informacji o budynku jest „procesem projektowania, budowy lub eksploatacji aktywów budowlanych lub infrastrukturalnych przy użyciu elektronicznych informacji obiektowych”1. BIM, czyli Building Information Modelling, jest rodzajem innowacyjnej technologii parametrycznego modelowania informacji o budynku. Można go definiować jako zapis cyfrowy fizycznych i funkcjonalnych właściwości obiektu budowlanego, który pozwala nam na natychmiastowy dostęp do bieżących informacji o projekcie oraz kosztów związanych z jego realizacją. Na rynku budownictwa jest on postrzegany jako koncepcja, która zrewolucjonizowała podejście do projektowania oraz procesu zarządzania informacją cyfrową na każdym etapie realizacji projektów.
W literaturze podkreśla się, iż w kontekście BIM termin „budownictwo” jest traktowane jako czasownik, który opisuje proces tworzenia modeli bogatych w dane dotyczące budynków, budownictwa cywilnego i infrastruktury, nowych budynków, projektów remontowych itp. Modele te są cyfrową reprezentacją cech fizycznych i funkcjonalnych projektów. Model BIM jest cyfrowym bliźniakiem obiektu rzeczywistego, który zawiera modele 3D, dane niegraficzne i inne powiązane dane, takie jak dokumenty elektroniczne w środowisku współpracy2, ale także modele gruntu, modele projektowania, modele w zakresie materiałów oraz eksploatacji.
2. BIM w perspektywie światowej
Koncepcja BIM wprowadza rewolucję nie tylko w sferze postrzegania projektowania oraz zarządzania informacją cyfrową, to także rosnącą wartość idei mierzona wartością pieniądza. Twórcy raportu opublikowanego przez Zion Market Research szacują, że do 2022 roku rynek BIM może osiągnąć wartość niemal 10,36 mld dolarów. Doniesienia branżowe z lat poprzednich stanowią, iż wartość rynkowa BIM w 2016 r. została oszacowana na około 3,52 miliarda dolarów. Eksperci wskazują kilka przyczyn takiego wzrostu, są to m.in. dynamika rozwoju rynku technologii parametrycznego modelowania informacji o budynku w różnych sektorach, zwiększenie potencjału inwestycyjnego, a także oszczędność w zakresie kosztów oraz czasu przeznaczonego na realizację inwestycji. Wskazuje się także, iż rosnąca liczba działań oraz rosnąca świadomość na temat tego modelu projektowania bezpośrednio przyczynia się do napędzania tego rynku. Analitycy podkreślają, iż jedną z głównych przyczyn rozwoju rynku modelowania informacji o budynku są szybko rozwijające się prace budowlane na całym świecie. Coraz częściej przyjmowaną praktyką jest także działalność rządowych agencji regulacyjnych w zakresie zwiększenia akceptacji praktykowania parametrycznego modelowania informacji o budynku3.
Należy wskazać, że korzystanie z technologii opierających się na koncepcji BIM może wiązać się z pewnymi minusami. Jednym z elementów przemawiających za coraz bardziej powszechnym wykorzystywaniem takiej metody projektowania była wspomniana oszczędność, jednakże wykonawcy decydujący się na realizację projektu z pomocą takich narzędzi modelowania oraz zarządzania informacją muszą liczyć się z tym, że cena oprogramowania oraz jego częsta aktualizacja nie należą do czynników sprzyjających niskiemu budżetowi. W grę wchodzi także konieczność zainwestowania w odpowiedni sprzęt, wszelkie koszty związane z wyszkoleniem uczestników realizacji przedsięwzięcia, koszty związane z utrzymaniem systemu oraz aktualizacją danych, a także koszty utrzymania i szkolenia personelu administrującego danymi. Obserwując dotychczasowy rozwój rynku oraz prognozy na najbliższe lata czynnik ten nie stanowi jednak przeszkody w popularyzacji wykorzystania takiej metody zarządzania projektem, bowiem zwiększenie produktywności, postęp wizualizacji, usprawnienie procesu dostawy oraz zmniejszenie kosztów innych składowych niezbędnych do realizacji projektów zawsze będą przemawiać na plus.
Aby pokazać możliwości, BIM wystarczy spojrzeć na szereg inwestycji realizowanych na świecie: np. szybkiej kolei z Wuhan do Xi’an, czyli jednym z topowych projektów infrastrukturalnych 2018 roku i jednym z pierwszych projektów kolejowych w Chinach całkowicie wykorzystujących rozwiązania BIM. Projekt zakładał utworzenie stacji kolejowej, sześciu tuneli, dziesięciu mostów oraz linii pasażerskiej o długości 8,3 km. Zespół ponad 50 inżynierów i specjalistów całkowicie wykorzystał możliwości procesów BIM i mógł pochwalić się imponującym wynikiem czasowym – przygotowanie projektu zajęło 6 tygodni4. Innymi realizowanymi w BIM projektami są chociażby projekt poprawy bezpieczeństwa obszarów osuwiskowych umiejscowionych w drugim co do wielkości mieście Kolumbii – Medellín5. Empresa Desarrollo Urbano de Medellín wykorzystało narzędzia BIM do zaplanowania bezpieczniejszej infrastruktury dla ludzi mieszkających na tych terenach. Korzystając z rozwiązań technicznych utworzono trójwymiarową mapę miasta, która obejmowała zarówno istniejące warunki, jak i proponowane zmiany zmierzające ku poprawie oraz utworzeniu nowych koncepcji mieszkaniowych dla lokalnych społeczności6.
Wracając jednak na parkiety lokalne – zastosowanie technologii BIM przy projektach realizowanych na terenie Polski jest coraz częściej wybieraną metodą realizacji projektu ze względu na uproszczenie koordynacji, dostęp przez uczestników przedsięwzięcia do dokumentacji oraz możliwość wykrycia kolizji na etapie projektowania. Wykorzystanie BIM w Polsce nie jest już traktowane jako rozwiązanie z półki nowinek, lecz gruntuje swoją pozycję na rynku. Przykładem wymogu, nie wyboru, zastosowania rozwiązań BIM jest przetarg na realizację inwestycji: zaprojektowanie i budowa obwodnicy m. Zator, w ciągu drogi krajowej nr 28, ogłoszony przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad78. Zastosowanie tej technologii jest wykorzystywane także w mniejszych przedsięwzięciach, chociażby budowa trasy tramwajowej wraz z uspokojeniem ruchu samochodowego przy ul. Ratajczaka w Poznaniu, gdzie zostanie przygotowany model BIM dla istniejącej infrastruktury9.
3. Harmonizacja procesu budowlanego
Komu służy i na czym polega technologia parametrycznego modelowania informacji o budynku? Realizacja projektów budowlanych jest procesem angażującym wielu ekspertów – od geodetów przez konstruktorów, architektów, projektantów instalacji, wykonawców, dostawców mediów, ale także inwestorów.
Złożoność tego procesu może jednak być kontrolowana i harmonizowana poprzez korzystanie z rozwiązań technicznych jak BIM. Rozwiązania te oparte są na technice parametrycznego budowania budynków, która automatycznie koordynuje wprowadzenie zmian do projektu oraz przynależnej dokumentacji, zachowując przy tym spójność oraz dostęp do wszelkich danych w zintegrowanym środowisku cyfrowym10. Ważnym czynnikiem jest tutaj cecha interoperacyjności, która oznacza funkcjonowanie interfejsów w pełnej zgodności z istniejącymi lub mogącymi istnieć w przyszłości produktami lub systemami. W procesie BIM można ją uzyskać poprzez połączenie poszczególnych programów za pomocą jedno- bądź dwukierunkowych interfejsów lub połączenie programów za pomocą uniwersalnego pliku wymiany danych11. Tego typu oprogramowanie służy jako narzędzie do kontrolowania przebiegu realizacji projektu na wielu płaszczyznach oraz daje możliwość swobodnego wprowadzania zmian podczas procesu projektowania modelującego budynek – zmiany wprowadzane na różnych etapach projektu są widoczne, a każda z nich bezpośrednio wpływa na odzwierciedlenie całości projektu. Dostęp do informacji i wirtualna symulacja dają nam nieograniczone możliwości w zakresie sfery analitycznej oraz prezentacyjnej, co ma istotne znaczenie w usprawnianiu i koordynacji pracy reprezentantów różnych sektorów biorących udział w realizacji projektów budowlanych12.
Co więcej, bezcenna jest też możliwość generowania informacji o potrzebach materiałowych, monitorowania realizacji (kolizje), a także organizacji procesów inwestycyjnych, zarządzania projektami w zakresie podniesienia efektywności, analizy dokumentacji projektowej, analizy automatyzowania procesów modelowania, integrowania projektów infrastrukturalnych z danymi przestrzennymi czy też opanowania zagadnień związanych z planowaniem robót i kosztorysowaniem, a następnie zbierania i przetwarzania danych dotyczących eksploatacji obiektów budowlanych.
Ideą BIM jest przede wszystkim usprawnienie koordynacji międzybranżowej w zakresie dostępu do informacji cyfrowej oraz zarządzania nią. Mowa tu przede wszystkim o możliwości sprawdzenia i modyfikacji wariantów, dostępie do aktualnych informacji dot. kosztów, zużycia materiałów czy sporządzanych wizualizacji – wdrażanie takich rozwiązań ukazuje pewną perspektywę zmieniającego się postrzegania procesu projektowania oraz tworzenia strefy komfortu dla realizatorów projektu w zakresie usprawnienia procesów analizy efektu oraz wydajniejszej współpracy między wykonawcami. BIM zakłada urzeczywistnianie idei współpracy grupowej, która umożliwia pracę zespołu projektowego przy wykorzystaniu jednego modelu, który musi cechować się interoperacyjnością w zakresie ciągłego i określonego reżimem czasowym przekazywania danych pomiędzy programami13. Niezależnie od wyboru ścieżki zarządzania projektem koordynacja międzybranżowa pozwala na wykrycie kolizji jeszcze podczas etapu projektowania – mowa tu o kolizjach dot. kwestii uzbrojenia terenu, kolizjach geometrycznych czy zagospodarowania terenu – co w znaczącym stopniu pomniejsza koszty budowy i zapobiega powstawaniu późniejszych strat szacowanych nawet na kilka procent wartości inwestycji.
4. Zachęty do stosowania BIM
Biorąc pod uwagę regulacje prawne aspektów związanych z BIM kluczowym jest także wskazanie prawa zamówień publicznych. W Polsce prawo zamówień publicznych zostało uregulowane w Ustawie z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (Dz. U. z 2018 r. poz. 1986), zaś na szczeblu europejskim aktem regulującym powyższe jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/24/UE w sprawie zamówień publicznych, uchylająca dyrektywę 2004/18/WE (Dz.U.UE.L. z 2014 r., nr 94, s. 65). Powyższa dyrektywa bezpośrednio eksponuje rozwiązania BIM jako jedne z coraz chętniej wykorzystywanych metod projektowania obecnie wykorzystywanych na rynku. Mowa tu o art. 22 ust. 4 niniejszej dyrektywy, którego treść brzmi „W odniesieniu do zamówień publicznych na roboty budowlane i konkursów państwa członkowskie mogą wymagać zastosowania szczególnych narzędzi elektronicznych, takich jak narzędzia elektronicznego modelowania danych budowlanych lub podobne. […] ”. Przykładem zastosowania powyższych przepisów może być zawieranie wymagań Zamawiającego co do zastosowania metod modelowania informacji o budynku w Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia (dalej „SIWZ”). W ostatnim czasie Stołeczny Zarząd Rozbudowy Miasta z siedzibą w Warszawie ogłosił przetarg na opracowanie dokumentacji projektowej i przetargowej przebudowy istniejącego przejścia podziemnego ze zmianą przeznaczenia na funkcję socjalną i higieniczną w ramach zadania inwestycyjnego pn. „Adaptacja przejścia podziemnego pod ul. Waryńskiego na potrzeby punktu pierwszego kontaktu dla osób bezdomnych” wraz z pełnieniem nadzoru autorskiego14. W opisie przedmiotu zamówienia Zamawiający umieścił informację o konieczności wykorzystania technologii BIM m.in. w zakresie utworzenia dokumentacji projektowej, wykonania przedmiar i kosztorysów inwestorskich, czy też sporządzenia uproszczonego harmonogramu realizacji15.
Istotnym elementem wpływającym na szybkość rozwoju rynku technologii parametrycznego modelowania informacji o budynku jest także aspekt edukacyjny. Wykorzystanie potencjału szeregu rozwiązań tworzonych zgodnie z ideologią BIM wymaga przeszkolenia oraz umiejętności technicznych na określonym poziomie. Analitycy branżowi wskazują, iż niska świadomość zarządzania oprogramowaniem może utrudnić lub spowolnić rozwój rynku modelowania informacji o budynku. Obecnie oferta w zakresie przygotowania specjalistów jest powoli tworzona i świadczona przez uczelnie wyższe w Polsce i na świecie, jednak w Polsce nie jest jeszcze tak spopularyzowana.
5. Koncepcja BIM a zrównoważony rozwój
Koncepcja zarządzania „modelem budynku” służy także do gromadzenia informacji z głównych etapów istnienia budynku, tj. etapu projektowania, etapu budowy, etapu użytkowania oraz etapu rozbiórki. Modelowanie w technologii BIM pozwala na optymalne planowanie oraz utworzenie wizualizacji budynków nie tylko w zakresie architektury, konstrukcji oraz planowania wnętrz, ale także w zakresie zachowania się obiektu w przyszłości16. Korzystanie z takiej ścieżki projektowania daje możliwości planowania budynków zrównoważonych. Idąc tym tropem metodologia BIM może być postrzegana jako czynnik integrujący standard zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój jest modelem rozwoju, w którym zaspokajane są bieżące potrzeby społeczne z uwzględnieniem potrzeb przyszłych pokoleń, w kontekście budownictwa jest on równoznaczny z zaspokajaniem tych potrzeb z jednoczesną troską o zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Zachowanie zasad zrównoważonego rozwoju jest równorzędne z realizacją projektów uwzględniając przy tym oszczędność oraz umiejętne dysponowanie zasobami naturalnymi, podejmowanie działań w zakresie ochrony środowiska, przeciwdziałanie zanieczyszczeniom powietrza, gleby oraz wody, a także zarządzanie odpadami, utylizację materiałów nieodnawialnych czy przyjmowanie określonych praktyk w zakresie zarządzania wykorzystując przy tym innowacyjne rozwiązania techniczne i projektowe. Uważa się, że koncepcja BIM zrewolucjonizowała podejście w zakresie projektowania, w związku z czym jej wykorzystanie w procesie realizacji projektów można traktować jako istotne narzędzie stosowane w tworzeniu kultury zrównoważonego budownictwa.
6. Prawne aspekty realizacji projektów z wykorzystaniem technologii parametrycznego modelowania informacji o budynku
Z uwagi na niemal nieodłączny czynnik innowacyjności w zakresie projektowania należy wspomnieć o kwestiach związanych z prawem autorskim oraz jego ochroną. Projektowanie i modelowanie są procesami, których efekty mogą zostać zakwalifikowane jako utwory, które zgodnie z treścią art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tj. Dz.U. 1994 r., poz. 83) są traktowane jako przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalonym w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Ust. 2 pkt. 6 niniejszego artykułu stanowi, że jednymi z utworów będących przedmiotem objęcia prawem autorskim mogą być utwory architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne oraz urbanistyczne. W przedmiocie uznania prawa autorskiego do dokumentacji technicznej nieodłącznym elementem jest przesłanka twórczości, której spełnienie należy uznać w wypadku gdy utwór nosi znamiona widocznego wysiłku intelektualnego, natomiast wykluczenie jej spełnienia jest wskazane przy efekcie będącym wynikiem działalności rutynowej, która jest wynikiem wykorzystania wiążących i powszechnie obowiązujących schematów17. Przykładem na złożoność problemu uznania prawa autorskiego do tworzonej dokumentacji jest chociażby Wyrok z dnia 7 października 2015 r. Sądu Apelacyjnego w Warszawie Sygn. Akt VI ACa 1200/14, który w uzasadnieniu wskazuje, iż dokumentacja techniczna często może znajdować się „na granicy” ochrony prawno-autorskiej”, ale są przypadki, w których możliwym jest uznanie jej za przedmiot ochrony wynikającej z prawa autorskiego. Ochrona ta może objąć tzw. „dzieła techniczne, jeżeli konkretna dokumentacja posiada pewne wyróżniające cechy i widoczny efekt uzyskany w drodze twórczego działania autora18. Przypisanie pracy o charakterze technicznym do przepisów o prawie autorskim w swojej treści przywołuje także Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 grudnia 2016 r. sygn. akt VI ACa 1176/15. W wyroku sąd wskazuje na rozbieżności pomiędzy pracą intelektualną o charakterze twórczym a pracą o charakterze technicznym oraz kryteria, które muszą zostać spełnione w celu objęcia projektu prawem autorskim19.
Wykorzystanie narzędzi przeznaczonych do projektowania zgodnie ze stworzonymi technologiami parametrycznego budowania budynków, w kontekście prawa własności intelektualnej, może nie wydawać się tak oczywiste. Należy pamiętać, iż narzędzia służące do koordynowania realizacji projektów, w tym do innowacyjnego projektowania konstrukcji czy wnętrz, to wciąż narzędzie wykorzystujące funkcje programów komputerowych, elementy pochodzące z projektów innych projektantów lub zasoby plików, które oferują biblioteki BIM. Składowe projektów modelarskich są złożone z podstawowych brył oraz parametrów technicznych – częściej lub rzadziej wykorzystywanych w procesie projektowania. W odniesieniu do projektów budowlanych, architektonicznych oraz zagospodarowania terenu nie będzie ulegać wątpliwości, że największą szansę na spełnienie przesłanek utworu będzie miał projekt architektoniczny, jako iż cechuje się największymi predyspozycjami artystycznymi i estetycznymi20. Przyznanie praw autorskich do projektów utworzonych za pomocą narzędzi parametrycznego modelowania informacji o budynku, przy wykorzystaniu modelów 3D, może stanowić większe wyzwanie w obliczu konieczności uchwycenia elementu twórczego.
Paulina Radecka – Prawnik
Konsultacje: Justyna Bójko – Radca prawny, Partner Zarządzający
1 https://issuu.com/constructionitalliance/docs/bsi_pas_1192_2_2013__1_
2 https://bimportal.scottishfuturestrust.org.uk/page/what-is-bim
3 https://www.globenewswire.com/news-release/2019/07/12/1882000/0/en/Report-Building-Information-Modeling-BIM-Market-Size-Estimated-to-Reach-USD-10-36-Billion-by-2022.html
4 https://www.autodesk.com/solutions/bim/hub/aec-excellence-2018/infrastructure/medium
5 http://www.infrastructure-reimagined.com/2018-aec-excellence-award-winners-infrastructure/
6 https://www.autodesk.com/solutions/bim/hub/aec-excellence-2018/infrastructure/small
7 http://buildercorp.pl/2019/03/05/raport-bim-w-polsce-a-d-2019/
8 https://www.gddkia.gov.pl/pl/a/29984/Ogloszono-przetarg-na-projekt-i-budowe-obwodnicy-Zatora-w-ciagu-DK28
9 http://www.poznan.pl/mim/info/news/podpisano-umowe-na-projekt-trasy-tramwajowej-w-ul-ratajczaka,134511.html
10 https://www.muratorplus.pl/technika/programy/bim-innowacyjna-technologia-parametrycznego-modelowania-informacji-o-budynku-aa-h4hz-msdd-YXYr.html
11 BIM w praktyce – Dariusz Kasznia, Jacek Magiera, Paweł Wierzbowski, wyd. PWN Warszawa 2018
12 https://www.muratorplus.pl/technika/programy/bim-innowacyjna-technologia-parametrycznego-modelowania-informacji-o-budynku-aa-h4hz-msdd-YXYr.html
13 BIM w praktyce – Dariusz Kasznia, Jacek Magiera, Paweł Wierzbowski, wyd. PWN Warszawa 2018
14 http://szrm.pl/wp-content/uploads/2019/07/siwz.pdf
15 http://szrm.pl/wp-content/uploads/2019/06/Za%C5%82%C4%85cznik-Nr-21-do-SIWZ-Wymagania-BIM.pdf
16 https://www.muratorplus.pl/technika/programy/bim-innowacyjna-technologia-parametrycznego-modelowania-informacji-o-budynku-aa-h4hz-msdd-YXYr.html
17 Własność intelektualna a BIM – prawo autorskie” mgr Kamil Stolarski, Materiały Budowlane nr 553, wrzesień 2018 r.
18 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 października 2015 r. Sygn. Akt VI ACa 1200/14 „[…]W judykaturze podkreśla się również, że kategoria „dzieł technicznych” jest szersza niż „dokumentacja techniczna”, rozumiana jako zespół dokumentów zawierających dane techniczne umożliwiające wyprodukowanie i eksploatację urządzeń technicznych. Dokumentacja techniczna często znajduje się „na granicy” ochrony prawno-autorskiej, ale możliwe jest w oznaczonych okolicznościach uznanie jej za przedmiot ochrony wynikającej z prawa autorskiego. Ochronie tej nie podlega samo techniczne rozwiązanie zawarte w dokumentacji, gdyż z reguły stoi temu na przeszkodzie brak cechy indywidualności, ale może ona objąć „dzieła techniczne”, jeżeli konkretna dokumentacja ma cechy wyróżniające i zawiera – uzyskane przy wykorzystaniu swobody twórczej – swoiste cechy osiągnięte dzięki indywidualnemu wkładowi pracy twórczej autora. Jednakże granice indywidualnego ukształtowania dzieła technicznego są znacznie węższe przy dokumentacji dla celów produkcyjnych (wykonania urządzenia), a szersze przy dokumentacji dla celów informacyjnych lub sporządzanej w formie instrukcji obsługi lub opisów konstrukcji i działania urządzeń (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2014 r., sygn. akt V CSK 180/13, Lex nr 1455199). […]”
19 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 grudnia 2016 r. sygn. akt VI ACa 1176/15 „[…]Co istotne, praca intelektualna o charakterze twórczym jest przeciwieństwem pracy o charakterze technicznym, która polega na wykonywaniu czynności wymagających jedynie określonej wiedzy i sprawności oraz użycia odpowiednich narzędzi, materiałów i technologii. Cechą pracy o charakterze technicznym jest przewidywalność i powtarzalność osiągniętego rezultatu. Tymczasem proces tworzenia, w przeciwieństwie do pracy technicznej, polega na tym, że rezultat podejmowanego działania stanowi projekcję wyobraźni osoby, od której pochodzi, zmierzając do wypełniania tych elementów wykonywanego zadania, które nie są jedynie wynikiem zastosowania określonej wiedzy, sprawności, surowców, urządzeń bądź technologii. W tym ujęciu twórczość, jako angażująca wyobraźnię twórcy, ma charakter subiektywny. Nie jest więc „utworem w rozumieniu prawa autorskiego opracowanie stanowiące jedynie zastosowanie wiedzy technicznej, choćby wysokospecjalistycznej, jeżeli jego treść jest z góry zdeterminowana obiektywnymi warunkami i wymaganiami technicznymi oraz charakterem realizowanego (rozwiązywanego) problemu (zadania) technicznego” ( tak Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 9 listopada 2006 r., I ACa 490/06). Uznanie, iż dany rezultat pracy korzysta z autorsko-prawnej ochrony nie oznacza, aby ochroną tą objęte były wszystkie jego elementy (składniki). Sąd Okręgowy stwierdził, że cecha twórczości decydująca o powstaniu ochrony całego utworu jest również kryterium „samodzielnej ochrony” poszczególnych jego elementów. Podkreślił, iż dany utwór chroniony jest wyłącznie w zakresie tego rodzaju elementów. Pozostałe składniki utworu, niewykazujące cechy twórczości, mimo że występują w chronionym utworze, same nie są przedmiotem prawa autorskiego. Inaczej ujmując, dzieła podlegają ochronie tylko w tym zakresie, w jakim są twórcze. […]”
20 „Własność intelektualna a BIM – prawo autorskie” mgr Kamil Stolarski, Materiały Budowlane nr 553, wrzesień 2018 r.
