W związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. w sprawie K 1/20, stwierdzającym niezgodność art. 4a ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży1 z art. 38 w zw. z art. 30 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, przedstawiamy zestawienie opisów uregulowań aborcyjnych w niektórych państwach europejskich oraz przegląd kluczowego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odniesieniu do sytuacji w Polsce.
I. Dopuszczalność aborcji w Europie
W większości państw europejskich aborcja jest dozwolona. Prawo to jest jednak zwykle ograniczone w czasie – zazwyczaj do pierwszego trymestru ciąży. Zakaz aborcji z dopuszczalnością w określonych przypadkach, obok Polski2,obowiązuje natomiast w następujących państwach europejskich:
● Finlandia – aborcja jest dopuszczalna ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia matki, gdy ciąża jest wynikiem przestępstwa, w przypadku podejrzenia, że dziecko urodzi się upośledzone psychicznie lub rozwinie się u niego poważna choroba lub poważna wada fizyczna, ze względów społeczno-ekonomicznych, w przypadku gdy w momencie zapłodnienia kobieta miała mniej niż 17 lub więcej niż 40 lat lub miała już czwórkę dzieci, jeżeli choroba lub upośledzenie któregoś z rodziców poważnie wpływa na jego zdolność do opieki and dzieckiem; zasadniczo legalna aborcja dopuszczalna jest do 12. tygodnia ciąży, a w przypadku gdy kobieta w momencie zapłodnienia miała mniej niż 17 lat lub zachodzą inne szczególne wskazania – do 20. tygodnia (po zezwoleniu przez Państwową Komisję Lekarską), natomiast w przypadku, gdy badania prenatalne wykazały niepełnosprawność fizyczną lub poważną chorobę – do 24. tygodnia ciąży (po zezwoleniu przez Krajową Radę Zdrowia)3;
● Wielka Brytania – aborcja jest dopuszczalna w sytuacjach: zagrożenia życia lub zdrowia, w tym zdrowia psychicznego, matki lub jej dzieci, lub ryzyka, że dziecko po urodzeniu będzie cierpiało fizycznie lub psychicznie lub że urodzi się niepełnosprawne4;
● Irlandia – aborcja w Irlandii jest dozwolona w pierwszych 12 tygodniach ciąży, a po tym okresie w przypadkach, gdy życie lub zdrowie kobiety w ciąży jest zagrożone, lub w przypadku letalnej wady płodu5;
● Liechtenstein – aborcja dopuszczalna jest w przypadku: zagrożenia życia lub zdrowia fizycznego lub psychicznego matki, lub gdy ciąża powstała w wyniku zgwałcenia6;
● Monako – przeprowadzenie aborcji w Monako nie stanowi przestępstwa tylko w przypadkach gdy ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia fizycznego kobiety ciężarnej, lub badania prenatalne i inne dane medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo wystąpienia poważnych i nieodwracalnych schorzeń płodu lub nieuleczalną chorobę zagrażającą jego życiu, lub istnieje wystarczające przypuszczenie, że ciąża jest następstwem czynu zabronionego i że od początku ciąży minęło mniej niż dwanaście tygodni7;
● San Marino i Andora – ustawa nie przewiduje wprost wyjątków od zakazu aborcji, ale dopuszcza się ją w sytuacji zagrożenia życia matki zgodnie z zasadą konieczności (principle of neccessity)8.
Na Malcie obowiązuje całkowity zakaz aborcji9.
II. Sprawy dot. prawa do aborcji przed ETPCz
ETPCz niejednokrotnie mierzył się z konfliktem prawa do życia nienarodzonego z prawem do aborcji, jako wyrazem wolności wyboru kobiety ciężarnej. W sprawie Paton p. Zjednoczonemu Królestwu, 8416/78, opartej na zarzucie naruszenia art. 2 lub 5, 6, 8, i 9 EKPCz, poprzez sformułowanie Abortion Act 1976 w sposób uniemożliwiający ojcu nienarodzonego dziecka skutecznie sprzeciwić się decyzji matki o usunięciu płodu, po raz pierwszy rozpatrywano kwestię zakresu podmiotowego art. 2 Konwencji, którego punkt pierwszy brzmi: “Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego, skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.” W cytowanym postanowieniu występują dwa niedookreślone terminy: “każdego” i “nikt”. Z samego brzmienia tych określeń nie wynika wprost czy odnoszą się one tylko do osób narodzonych, czy do każdej istoty ludzkiej, nie wyłączając nienarodzonych. W swoich rozważaniach ówczesna Europejska Komisja Praw Człowieka uwzględniła stanowisko Sądu Konstytucyjnego Austrii, z uwagi na rangę konstytucyjną Konwencji w tym państwie. Sąd ten uznał, że zdanie pierwsze art. 2 ust. 1 EKPCz nie dotyczy jednostek nienarodzonych. Komisja, przyjmując stanowisko Sądu Konstytucyjnego Austrii, stwierdziła ponadto, że wykluczenie objęcia zakresem art. 2 ust. 1 EKPCz nasciturusa wynika z wykładni systemowej – sposobu i kontekstu użycia określenia “każdy” w całej Konwencji, nie tylko w art. 2. Jednak decyzja Komisji oraz orzeczenie ETPCz w tej sprawie, mimo wykluczenia szerszej interpretacji terminu “każdy” w Konwencji, nie stanowiły dobitnie o tym, że płodowi prawo do życia nie przysługuje, pozostawiając tę kwestię do rozstrzygnięcia wysokim umawiającym się stronom (dalej jako: “WUS”). Podobne stany faktyczne znajdziemy w sprawach H p. Norwegii oraz Boso p. Włochom, w których Komisja powtórzyła swoją decyzję z dnia 8 marca 1980 r. w sprawie definicji terminu “każdy”, a Trybunał ponownie nie rozstrzygnął, czy ochrona życia przewidziana przez art. 2 Konwencji obejmuje swym zakresem także nasciturusa.
Również w 2004 r. ETPCz orzekł, że w przypadku spędzenia płodu nie można mówić o naruszeniu art. 2 EKPCz, a strony konwencji mają margines swobody w uznaniu czy płód to osoba. W związku z brakiem konsensusu na tej płaszczyźnie, Trybunał pozostawia tę kwestię do oceny państwom. W sprawie tej – Vo p. Francji – skarżąca domagała się zadośćuczynienia za spowodowanie śmierci jej nienarodzonego dziecka w wieku 20-21 lub 20-24 tygodni, poprzez błąd lekarza, który dokonał na niej zabiegu przewidzianego dla innej pacjentki (usunięcie spirali). Mimo zawinionego działania lekarza, Trybunał nie orzekł zadośćuczynienia na podstawie naruszenia art. 2 Konwencji, gdyż prawo skarżącej do dochodzenia swoich roszczeń na drodze postępowania administracyjnego w związku z zaniedbaniem lekarza nie zostało w żaden sposób ograniczone, a WUS mają szeroki margines oceny w sprawach dotyczących ochrony życia nienarodzonego.
Trzy lata później zapadł wyrok ETPCz w sprawie Alicji Tysiąc p. Polsce10, w którym orzeczono, że niezapewnienie skarżącej faktycznej możliwości skorzystania z legalnej aborcji w związku z poważnym zagrożeniem dla zdrowia matki stanowi naruszenie art. 8 Konwencji. Na skutek stawiania instytucyjnych barier w egzekwowaniu prawa do legalnej aborcji, co doprowadziło do urodzenia dziecka mimo przeciwskazań, skarżąca utraciła wzrok po porodzie. ETPCz uznał w opisywanym przypadku naruszenie prawa do prywatności, jakim jest decydowanie o kształtowaniu swojego życia rodzinnego w oparciu o obowiązujące w państwie prawo, zobowiązując jednocześnie państwo do zapłaty zadośćuczynienia na rzecz skarżącej oraz zmianę prawa krajowego w sposób umożliwiający rzeczywiste dochodzenie prawa do aborcji w przypadkach, gdy jest ona legalna. Na skutek wyroku ETPCz Polska przyjęła w 2008 r. nową ustawę o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, w której zawarto postanowienia dotyczące trybu sprzeciwu do orzeczenia lekarskiego.
Kolejną sprawą jest P. i S. przeciwko Polsce. Dotyczyłą braku realnej możliwości skorzystania przez małoletnią z przysługującej jej aborcji ze względu na zapłodnienie w wyniku zgwałcenia. Małoletniej odmówiono prawa skorzystania z aborcji w jej mieście zamieszkania, w wyniku czego poddała się zabiegowi w mieście położonym w odległości 500 kilometrów od jej miejscowości. W międzyczasie wraz z matką, będącą jej opiekunem prawnym, została zatrzymana przez organy ścigania na skutek złożenia przez podmiot trzeci zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa przez jej matkę w postaci zmuszania do poddania się zabiegowi aborcji. Obie skarżące zaskarżyły działanie państwa przed Trybunał w Strasburgu, jako naruszające ich prawo do prywatności, gwarantowane przez art. 8 Konwencji. ETPCz dopatrzył się naruszenia prywatności, również w postaci opublikowania w mediach informacji dotyczących przebiegu procesu ubiegania się skarżących o aborcję, a także naruszenie art. 5 Konwencji poprzez pozbawienie wolności matki małoletniej oraz art. 3 mówiącego o nieludzkim, poniżającym traktowaniu, wobec matki małoletniej11.
Sprawa R.R. p. Polsce natomiast dotyczyła prawa do badan prenatalnych w cely wykluczenia chorób genetycznych płodu. Skarżąca została pozbawiona prawa do badań genetycznych w okresie pozwalającym na legalną aborcję. Po jego upływie potwierdzono obawy o wadach genetycznych płodu. W rezultacie skarżąca urodziła dziecko z syndromem Turnera. W rezultacie skarżąca urodziła urodziła dziecko z syndrome Turnera. ETPCz stwierdził naruszenie przez Polskę art. 8 w zw. z art. 14 EKPCz oraz art. 3 EKPCz12.
III. Prawa reprodukcyjne po wyroku TK w sprawie K 1/20
W dniu 26 listopada br. Parlament Europejski wydał rezolucję w sprawie faktycznego zakazu prawa do aborcji w Polsce13, w której potępił wyrok TK w sprezolrawie K 1/2014, jako naruszający prawa kobiet do bezpiecznej i legalnej aborcji. W rezolucji wskazano również, iż niewskazane jest, żeby kwestia aborcji była reguowana przez kodeks karny, gdyż działać to może odstraszająca na lekarzy. PE wskazał też na okoliczności, w jakich wyrok został wydany – restrykcje związane z sytuacją pandemii COVID-19, przy jednoczesnym braku wprowadzenia stanu klęski żywiołowej. Stwierdzono, że wyrok ten narusza przyrodzoną godność kobiet, a tym samym postanowienia Karty Praw Podstawowych, EKPCz, orzecznictwo TSUE, a także liczne konwencje oraz Konstytucję RP. Wskazano również na zasadę nieretrogresji praw człowieka, z którą niezgodne jest odbieranie kobietom praw seksualnych i reprodukcjnych (SRHR). PE podkreślił także, że zgodnie z orzecznictwem ETPCz restrykcyjne prawo aborcyjne narusza prawa człowieka. Pozostałe kwestie poruszone przez PE dotyczyły prawa do antykoncepcji, praw osób LGBTI+, przemocy wobec osób protestujących, a także nieprawidłowo powołanych sędziów TK.
Pomimo że ETPCz pozostawia szeroki margines oceny WUS w sprawach dotyczących prawa rodzinnego, nakłada na państwa obowiązek zapewnienia odpowiedniego dostępu do legalnej aborcji oraz kładzie nacisk na prawa reprodukcyjne kobiet. W przedstawionych powyżej sprawach naruszenie postanowień konwencyjnych wiązało się z niezapewnieniem dostępu do aborcji legalnej na gruncie obowązującego w Polsce prawa. Natomiast w przytoczonej powyżej rezolucji, PE wskazuje na niezgodność z prawami człowieka nakładania dalszych restrykcji na prawa reprodukcyjne. Jest to zgodne ze stanowiskiem Rady Europy – już w 2018 r. Komisarz Praw Człowieka Rady Europy wzywał polski Parliament do nieuchwalania ustawy wprowadzającej dalsze ograniczenia w dostępie do aborcji15. Stanowisko to powtórzono w kwietniu br., w związku z kolejnym projektem ustawy zmieniającej u.p.r., uchylającej możliwość terminacji ciąży w przypadku dużego prawdopodobieństwa ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu. Komisarz wskazała wówczas również, że w Polsce aborcja powinna być legalna na żądanie w pierwszych tygodniach ciąży16.
IV. Podsumowanie
Polskie prawo aborcyjne jest jednym z bardziej restrykcyjnych w Europie. Najbardziej zbliżone przepisy aborcyjne do polskich obowiązują obecnie w Monako oraz w Liechtensteinie. Natomiast najsurowsze przepisy są w Andorze, San Marino i na Malcie. Mimo że ETPCz pozostawia margines oceny WUS w kwestii prawa do aborcji, dalsze ograniczanie praw reprodukcyjnych jest niezgodne z zasadą nieretrogresji praw człowieka. Rezolucja PE z 26.11.2020 r. jest wyrazem stanowczego stanowiska unijnego w tym zakresie, wzywającym pozostałe instytucje unijne do wspólnych działań na rzecz praw kobiet w Polsce.
Małgorzata Puto – Prawnik
1Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. z 1993 r. Nr 17, poz. 78, z 1995 r. Nr 66, poz. 334, z 1996 r. Nr 139, poz. 646, z 1997 r. Nr 141, poz. 943, Nr 157, poz. 1040, z 1999 r. Nr 5, poz. 32, z 2001 r. Nr 154, poz. 1792), dalej jako: “u.p.r.”
2Zob. ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. z 1993 r. Nr 17, poz. 78, z 1995 r. Nr 66, poz. 334, z 1996 r. Nr 139, poz. 646, z 1997 r. Nr 141, poz. 943, Nr 157, poz. 1040, z 1999 r. Nr 5, poz. 32, z 2001 r. Nr 154, poz. 1792).
3FINLAND.Law No. 239 of 24 March 1970 on the interruption of pregnancy, as amended by Law No. 564 of 19 July 1978 and Law No. 572 of 12 July 1985, https://cyber.harvard.edu/population/abortion/Finland.abo.htm.
4Abortion act 1967, https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1967/87/data.pdf.
5Health (Regulation of Termination of Pregnancy) Act 2018, Act 31 of 2018, http://www.irishstatutebook.ie/eli/2018/act/31/enacted/en/html.
6Zob. https://abortion-policies.srhr.org/documents/countries/02-Liechtenstein-Law-on-Health-Insurance-2000.pdf, https://abortion-policies.srhr.org/documents/countries/01-Liechtenstein-Penal-Code-1987.pdf.
7https://www.legimonaco.mc/305/legismclois.nsf/ViewCode/8416BDAF24A92FFAC125773F002B95CB!OpenDocument.
8https://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/policy/WorldAbortionPolicies2013/WorldAbortionPolicies2013_WallChart.pdf.
9Ibidem, por. L. Caruana-Finkel, Abortion in the time of COVID-19: Perspectives from Malta, Sexual and Reproductive Health Matters, DOI: 10.1080/26410397.2020.1780679.
10Zob. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 marca 2007 r. w sprawie Tysiąc p. Polsce, 5410/03.
11Zob. Wyrok ETPCz z 30 października 2012 w sprawie P. I S. przeciwko Polsce, 57375/08.
12Zob. Wyrok ETPCz z 2 maja 2011 r. w sprawie R.R. p. Polsce, 4047/07.
13European Parliament resolution on the de facto ban on the right to abortion in Poland [2020/2876(RSP)].
14Wyrok TK z 22 października 2020 r. w sprawie K 1/20, w którym stwierdzono, że art. 4a ust. 1 pkt 2 u.p.r., sta-nowiący, że przerwanie ciąży może być dokonane przez lekarza w przypadku gdy „badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu”, jest niezgodny z art. 38 w związku z art. 30 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
15WZob. https://www.coe.int/en/web/commissioner/-/commissioner-urges-poland-s-parliament-to-reject-bill-which-restricts-access-to-abortion-care.
16WZob. https://www.coe.int/en/web/commissioner/-/commissioner-urges-poland-s-parliament-to-reject-bills-that-restrict-women-s-sexual-and-reproductive-health-and-rights-and-children-s-right-to-sexuali.
